Konteksty propagandy sowieckiej z lat 40. XX w. wobec społeczności żydowskiej

Prezentujemy cz. II opracowania „Konteksty propagandy sowieckiej z lat 40. XX w. wobec zbrodni katyńskiej i społeczności żydowskiej”.

 

 

Sowieckie działania propagandowe wobec społeczności żydowskiej do lat 40. XX w.

Sowieckie działania propagandowe wobec społeczności żydowskiej do lat 40. XX w. były pokłosiem sytuacji odziedziczonej po imperium rosyjskim. XVIII i XIX-wieczna ekspansja tego państwa w kierunku zachodnim, m.in. kosztem I Rzeczypospolitej, spowodowała, że carska Rosja była krajem z największą liczbą ludności żydowskiej na świecie. W związku z ich od­miennością kulturową oraz znaczną obecnością w niektórych miejscach, a także konkurencją ekonomiczną jaką stanowili, narastały w społe­czeństwie imperium rosyjskiego postawy anty­semickie, czemu sprzyjały działania rosyjskich organizacji nacjonalistycznych oraz polityka samych władz (np. ograniczanie osadnictwa oraz trudny do precyzyjnego określania zakres działań tajnej policji na rzecz obwiniania spo­łeczności żydowskiej o spiski wymierzone we władze i społeczeństwo rosyjskie, wliczając np. opracowanie tzw. Protokołów mędrców Syjo­nu). W efekcie tego, na przełomie XIX i XX w. w Rosji doszło do szeregu pogromów, co nasili­ło emigrację społeczności żydowskiej do innych państw i zaowocowało znaczącym udziałem Ży­dów w rosyjskim ruchu socjalistycznym.

Stanowisko władz bolszewickich wobec społeczności żydowskiej zostało dodatko­wo ukształtowane przez przebieg wojny domowej, która wybuchła po rewolucji z 1917 r. i trwała do 1922 r. Z jednej strony, w jej trakcie doszło do kolejnych pogromów, popełnianych głównie przez siły konserwatywne i nacjona­listyczne obwiniające społeczność żydowską o wybuch rewolucji. Z drugiej strony, towarzy­szył temu wzrost postrzegania przez społeczność żydowską komunizmu i Armii Czerwonej jako głównego instrumentu ochrony w powyższej sytuacji. Towarzyszyła temu świadomość bolsze­wików, że przedstawiciele społeczności żydow­skiej zantagonizowani z innymi mieszkaniami dawnego imperium rosyjskiego są skazani na lojalność wobec nowych władz. W efekcie, wła­dze bolszewickie podjęły dwa typy działań wobec społeczności żydowskiej. Z jednej strony, tak jak w przypadku wielu inny podobnych grup, jeszcze w 1919 r. rozwiązano wszystkie etniczne i religij­ne organizacje żydowskie oraz skonfiskowano ich majątek. Jednocześnie członkowie społeczności żydowskiej, wykonujący w większości zawodo­wy objęte ograniczeniami w bolszewickiej Rosji, stali się bezrobotni i byli poddani presji pracy w przemyśle, rolnictwie lub urzędach państwo­wych. Z drugiej strony, władze bolszewickie promowały sekularną wersję kultury żydowskiej opartą o jidysz (m.in. rozwijano szkolnictwo w tym kierunku). Ponadto za pomocą szeregu działań (m.in. publikacje, programy edukacyjne oraz decyzje sądowe) zwalczano postawy antyse­mickie. W efekcie tego na przełomie lat 20. i 30. XX w. społeczność żydowska stanowiąca mniej 2% populacji Związku Sowieckiego stanowiła ponad 4% członków partii komunistycznej i po­nad 10% studentów uczelni wyższej.

To właśnie w kontekście powyższych pro­cesów w drugiej połowie lat 20. i na początku lat 30. XX w. ZSRS podjął działania, które so­wiecka propaganda przedstawiała na arenie międzynarodowej jako dowód na to, że Związek Sowiecki jest pierwszym i jedynym państwem na świecie, w którym powołano jednostkę te­rytorialną stanowiącą namiastkę organizacji politycznej społeczności żydowskiej. Towarzy­szyło temu posługiwanie się przez propagandę sowiecką sloganem „żydowskiej ojczyzny”.

W rzeczywistości jednak przyczyn podjętych działań, których kulmina­cją było powołania do życia Żydow­skiego Obwodu Autonomicznego na Dalekim Wschodzie w 1934 r., było wiele i najważniejszą z nich nie wydaje się zaspokojenie oczekiwań społeczności żydowskiej w zakresie własnej or­ganizacji terytorialnej. Wśród przyczyn wymie­nia się: (1) realizację stalinowskiej teorii naro­dowości, zakładającej, że każda grupa etniczna winna posiadać terytorialną reprezentację, co nie było cechą rozproszonej na terenach zachodniej Rosji społeczności żydowskiej; (2) potrzebę re­dukcji historycznie zakorzenionych napięć mię­dzy mieszkańcami sowieckiej Białorusi, Ukrainy i Krymu a zamieszkującą w znaczącej liczbie tę część ZSRS społecznością żydowską (z tego też powodu zrezygnowano z pierwotnych działań na rzecz nadania autonomii społeczności żydow­skiej na zachodzie Związku Sowieckiego); (3) chęć stworzenia miejsca realizacji – konkuren­cyjnej wobec skupionej na Palestynie – wersji (sowieckiego) syjonizmu, gdzie świecka kultura żydowska miała stworzyć warunki do rozwoju sowieckiego modelu obywatela (w tym przypad­ku pracującego w rolnictwie), co postrzegano za szczególnie ważne, zaważywszy na wcześniej­sze ograniczenie możliwość wykonywania wie­lu zawodów wykonywanych przez społeczność żydowską; (4) pozyskanie środków i osób spo­śród światowej społeczności na rzecz realizacji programu osiedleń i rozwoju gospodarczego jednego z zacofanych regionów ZSRS (co do pewnego stopnia udało się w przypadku diaspo­ry w Stanach Zjednoczonych czy Kanadzie); (5) pozyskanie poparcia dla Związku Radzieckiego wśród prosyjonistycznych elit w różnych pań­stwach; (6) wzmocnienie potencjału obronnego ZSRS w regionie będącym od dawna przedmio­tem rywalizacji Rosji z Chinami i Japonią czy (7) antysemityzm Stalina, który pragnął odsunąć członków społeczności żydowskiej od centrum politycznego Związku Radzieckiego, wysyłając ich na Daleką Północ.

Instytucjom powołanym do realizacji powyż­szego przedsięwzięcia nadano odpowiedni wymiar propagandowy. Powołanym jeszcze w połowie lat 20. XX w. organizacjom, których celem miało być realizowanie osadnictwa spo­łeczności żydowskiej z myślą o działalności rolniczej – chodzi o Комитет по земельному устройству еврейских трудящихся (КОМЗЕТ – KOMZET) oraz Общество землеустройства еврейских трудящихся (ОЗЕТ – OZET), nada­no – wyjątkowy jak na ZSRS – profil apolitycz­nego przedsięwzięcia zajmującego neutralne sta­nowisko wobec syjonizmu (w innych sytuacjach przedstawionego w ZSRS jako element imperia­listycznego spisku).

To że jednym z rzeczywistych celów powo­łania Żydowskiego Okręgu Autonomicznego na Dalekim Wschodzie było rozładowanie histo­rycznych napięć występujących na zachodnich terenach Związku Radzieckiego wskazuje zmia­na pierwotnych planów w zakresie osadnictwa. W połowie lat 20. XX w. głównym kierunkiem żydowskiego osadnictwa w postaci kołchozów były tereny najgęściej zamieszkane przez tą społeczność, czyli zachodni Związek Sowiecki: Białoruś, Ukraina i Krym. W przypadku tych dwóch ostatnich terenów początkowo utworzo­no autonomiczne struktury społeczności żydow­skiej i myślano wręcz o powołaniu Żydowskiej Republiki Sowieckiej. W związku jednak z kon­fliktami pojawiającymi się między społeczno­ścią żydowską a lokalnymi mieszkańcami zrezy­gnowano z tych planów. Już w 1928 r. zakazano dalszego osadnictwa żydowskiego w zachodniej części ZSRS i zezwolono na tego typu działal­ność tylko na Dalekim Wschodzie. Zaś w 1934 r. podjęto decyzję o podniesieniu rangi Żydow­skiego Okręgu Autonomicznego na Dalekim Wschodzie do statusu autonomicznej republiki ze stolicą w mieście Birobidżan (leżącym mię­dzy rzekami Bira i Bidżan).

Głównie propagandowy wymiar realizo­wanych na Dalekim Wschodzie działań podkreśla fakt ich porażki. Do czasu wybuchu II wojny światowej, mimo początko­wego napływu kilkudziesięciu tysięcy żydow­skich osadników, jedynie kilkanaście tysięcy z nich zdecydowało się pozostać na miejscu. Większość wyjechała i osiedliła się w więk­szych ośrodkach miejskich ZSRS. Przyczyn powyższej porażki należy upatrywać m.in. w: (1) w wysoce niekorzystnych warunkach natu­ralnych w zakresie osadnictwa i uprawy roli na Dalekim Wschodzie; (2) ograniczonych moż­liwościach rozwoju zawodowego osób, które były przywiązane do zawodów miejskich i nie chciały się przekwalifikować; (3) ograniczonych zasobach państwa sowieckiego skierowanych na rozwój osadnictwa (mimo wygospodarowania pewnych zasobów były one nieproporcjonalnie mniejsze niż potrzeby), (4) likwidacja kierow­nictwa obwodu w ramach tzw. wielkiej czystki w latach 1936-1938 a także aresztowanie wielu członków społeczności żydowskiej; (5) rezygna­cji w drugiej połowie lat 30. XX w. z rozwoju żydowskiej kultury w oparciu o jidysz, czego świadectwem było zamykanie szkół oraz syna­gog; (6) rozwiązaniu pod koniec lat 30. XX w. instytucji zajmujących się osadnictwem i orga­nizacją życia przedstawicieli społeczności ży­dowskiej, (7) wzrastającym zapotrzebowaniem sowieckiego przemysłu na ręce do pracy.

Choć w trakcie II wojny światowej Związek Sowiecki nie prowadził kampanii propagandowej wymierzonej w społeczność żydowską, to podjął działania de facto w nią wymierzone. W pierw­szym rzędzie dotyczy to przesiedlenia uchodź­ców napływających do Związku Radzieckiego z obszaru Polski objętego okupacją niemiecką. W 1939 r. przesiedlono ok. 80 tys. takich osób, w większości pochodzenia żydowskiego. Nie była to deportacja, więc przesiedleni trafiali do zwykłych miast i osad, nie zaś obozów przymu­sowej pracy. Równocześnie na zajętych terenach Polski NKWD prowadziła agresywne działania (aresztowanie i deportacje) wobec żydowskich przywódców religijnych oraz osób wykonujących zawody zakazane w modelu sowieckim.

Natomiast w pierwszych trzech latach po zakończeniu wojny (1946-1948) Zwią­zek Sowiecki ponownie przystąpił do propagandowego rozwoju Żydowskiego Obwo­du Autonomicznego wyrażając zgodę na rozwój kultury w języku jidysz oraz otwarcie synagog, czemu towarzyszyła kolejna fala żydowskich osadników głównie z zachodniej części Związ­ku Radzieckiego. Powołany w 1941 r. Żydowski Komitet Antyfaszystowski dokładał starań po wojnie na rzecz realizacji wspomnianego osad­nictwa.

W pierwszych latach powojennych ZSRS popierał także dążenia społeczności żydowskiej na Bliskim Wschodzie do powołania własne­go państwa, czego wyrazem było poparcie idei niepodległego Izraela z 1947 r. czy też bardzo wczesne uznanie formalnie niepodległości tego państwa w 1948 r. Związek Sowiecki miał po­czątkowo upatrywać w powstaniu państwa izra­elskiego na Bliskim Wschodzie nadziei na to, że będzie to jednostka polityczna oparta o społecz­ność żydowską o profilu lewicowym i zaintere­sowaną podważaniem wpływów Wielkiej Bryta­nii w tej części świata.

Na jak wątłych podstawach opierało się poparcie Związku Sowieckiego dla rozwoju Żydowskiego Obwodu Autonomicznego i Izra­ela pokazały dwa wydarzenia z lat 1948-1949 związane z ogłoszeniem niepodległości przez państwo izraelskie. Po tym jak w 1948 r. przy­jazd pierwszej ambasador Izraela przy Związ­ku Radzieckim Goldy Meir doprowadził do spontanicznego zgromadzenia w Moskwie 30 tys. członków społeczności żydowskich zainte­resowanych wyjazdem do nowej ojczyzny (co przekształciło się w masową liczbą wniosków o zgodę na wyjazd do Izraela), władze sowieckie uznały syjonizm za zagrożenie dla bezpieczeń­stwa wewnętrznego. W rzeczywiści oznaczało to przerwanie rozwoju Żydowskiego Obwodu Autonomicznego (formalnie zachowanego), czego wyrazem było m.in. rozwiązanie w 1949 r. Żydowskiego Komitetu Antyfaszystowskie­go. Drugim kluczowym procesem, mającym miejsce w 1949 r., było nawiązanie przez pań­stwo izraelskie bliskiej współpracy ze Stanami Zjednoczonymi, co Związek Sowiecki uznał za zdradę. Skutkiem tego był antyizraelski zwrot w polityce sowieckiej.

Wyrazem powyższych zmian oraz – jak się wydaje – antysemickiego na­stawienia samego Józefa Stalina były kolejne antysemickie kampanie propagandowe. W pierwszym rzędzie były to działania przepro­wadzone w latach 1948-1952 na rzecz zlikwi­dowania żydowskich instytucji w nominalnym Żydowskim Obwodzie Autonomicznym, co skutkowało odwróceniem trendu z pierwszych lat powojennych i stopniowym opuszczaniem przez społeczność żydowską tej części ZSRS. Po drugie, przybrało to formę procesów poka­zowych. Pierwszy z nich został zrealizowany na polecenie Stalina w latach 1950-1952 nie w samym ZSRS, ale w państwie satelickim, ja­kim wówczas była Czechosłowacja. Następnie od 1952 r. kampanię antysemicką prowadzono także w samym ZSRS i innych państwach ko­munistycznych. Apogeum tej kampanii nastą­piło w latach 1952-1953, kiedy to w Związku Radzieckim oskarżono grupę kremlowskich le­karzy pochodzenia żydowskiego o udział w spi­sku zorganizowanym przez wywiad brytyjski i amerykański oraz organizacje nacjonalistyczne i burżuazyjne. Dopiero śmierć Stalina i zdobycie władzy przez Berię doprowadził do zatrzyma­nia antysemickiej nagonki i rehabilitacji ofiar (w tym lekarzy). Nie zmienia to jednak faktu, że do końca lat 80. XX w. KGB nie przyjmowało do pracy przedstawicieli społeczności żydow­skiej oraz w otaczającym świecie widziało spiski syjonistów.

Podsumowanie

Charakter propagandy sowieckiej służącej ukrywaniu własnej odpowiedzial­ności za zbrodnię katyńską ulegał modyfikacji wraz ze zmianą okoliczności. Na początku przybrał on formę kłamstwa o braku informacji na temat losów polskich oficerów lub ich ucieczce z ZSRS. Po ujawnieniu grobów Związek Sowiecki przerzucił odpowiedzialność na swojego głównego wroga, tj. hitle­rowskie Niemcy. Przykład Polski, wskazującej na potrzebę przeprowadzenia rzetelnego dochodzenia, pokazuje, że ZSRS uznawał każde państwo przypisu­jące mu odpowiedzialność lub domagające się rzetelnego wyjaśnienia zbrodni za swojego wroga i sojusznika Niemiec. Skuteczność takiej propagandy nie byłaby możliwa, gdyby nie milcząca postawa (a czasem wręcz powielanie sowieckiego stanowiska) władz Wielkiej Brytanii i USA. Tam gdzie decyzje podejmowali eksperci zagraniczni – jak w przypadku trybunału norymberskie­go – ZSRS ponosił porażki w legitymizowaniu swojej propagandy.

Poszukiwanie przez USA na początku lat 50. XX w. prawdy o zbrodni katyńskiej spowodowało, że to USA awansowały na główny przedmiot propagandy ws. zbrodni katyńskiej, czemu towarzyszyła kampania oszczerstw wobec członków komisji Maddena. Wreszcie w sytuacji normalizacji relacji Wschód-Zachód na przełomie lat 60. i 70. XX w. Związek Sowiecki utwierdzał narrację na temat Katy­nia jako miejsce zbrodni hitlerowskich poprzez budowę pomnika w miejscowości o podobnej nazwie co Katyń (Chatyń), którą rzeczywiście zniszczyli Niemcy.

Kształt sowieckiej propagandy wobec społeczności żydowskiej od samego początku wynikał z celów polityki krajowej oraz zagranicznej, nie zaś z chęci wspierania tej grupy. Z jednej strony, kiedy władzom ZSRS zależało na pozyskaniu poparcia lokalnej społeczności żydowskiej lub zagranicy, to prowadziły one przychylną tej grupie politykę. Tak było na przełomie lat 20. i 30. XX w., gdy chciano uczynić ze społeczności żydowskiej jedną z „normalnych” grup narodowych Związku Sowieckiego oraz wykorzystać do jej osiedlenia w Żydowskim Obwodzie Autonomicznym zagraniczne środki oraz osadników. Podobnie było po inwazji hitlerowskich Niemiec na ZSRS, kiedy powołano Żydowski Komitet Antyfaszystowski w celu mobilizowania zagranicznego poparcia na rzecz sowieckiego wysiłku wojennego. Identyczna sytuacja miała miejsce po zakończeniu II wojny światowej, kiedy wsparcie dla Żydowskiego Obwodu Autonomicznego i Izraela miało służyć umacnianiu relacji z państwem, którego powstanie na Bliskim Wschodzie służyć winno osłabianiu wpływów Zachodu w tej części świata. Z drugiej strony, kiedy Związek Sowiecki uznawał społeczność żydowską za zagrożenie w kraju lub dla swoich interesów międzynarodowych, to władze sowieckie prowadziły wobec tej grupy wrogą politykę. Uznanie w drugiej połowie lat 30. XX w. za zagrożenie dotychczasowych elit sowieckich, w tym żydowskich, skutkowało tzw. wielką czystką, która dotknęła także społeczność żydowską. W 1939 r. także uchodźcy żydowscy z terenów Polski okupowanych przez hitlerowskie Niemcy byli postrzegani jako potencjalne zagrożenie i zostali przesiedleni. Wreszcie zainteresowanie społeczności żydowskiej wyjazdem do nowo po­wstałego państwa Izrael uznano za nielojalność wobec Związku Sowieckiego, podobnie uznano za zagrożenie gotowość Izraela do pogłębiania relacji ze Stanami Zjednoczonymi.