Prezentujemy cz. II opracowania „Konteksty propagandy sowieckiej z lat 40. XX w. wobec zbrodni katyńskiej i społeczności żydowskiej”.
Sowieckie działania propagandowe wobec społeczności żydowskiej do lat 40. XX w.
Sowieckie działania propagandowe wobec społeczności żydowskiej do lat 40. XX w. były pokłosiem sytuacji odziedziczonej po imperium rosyjskim. XVIII i XIX-wieczna ekspansja tego państwa w kierunku zachodnim, m.in. kosztem I Rzeczypospolitej, spowodowała, że carska Rosja była krajem z największą liczbą ludności żydowskiej na świecie. W związku z ich odmiennością kulturową oraz znaczną obecnością w niektórych miejscach, a także konkurencją ekonomiczną jaką stanowili, narastały w społeczeństwie imperium rosyjskiego postawy antysemickie, czemu sprzyjały działania rosyjskich organizacji nacjonalistycznych oraz polityka samych władz (np. ograniczanie osadnictwa oraz trudny do precyzyjnego określania zakres działań tajnej policji na rzecz obwiniania społeczności żydowskiej o spiski wymierzone we władze i społeczeństwo rosyjskie, wliczając np. opracowanie tzw. Protokołów mędrców Syjonu). W efekcie tego, na przełomie XIX i XX w. w Rosji doszło do szeregu pogromów, co nasiliło emigrację społeczności żydowskiej do innych państw i zaowocowało znaczącym udziałem Żydów w rosyjskim ruchu socjalistycznym.
Stanowisko władz bolszewickich wobec społeczności żydowskiej zostało dodatkowo ukształtowane przez przebieg wojny domowej, która wybuchła po rewolucji z 1917 r. i trwała do 1922 r. Z jednej strony, w jej trakcie doszło do kolejnych pogromów, popełnianych głównie przez siły konserwatywne i nacjonalistyczne obwiniające społeczność żydowską o wybuch rewolucji. Z drugiej strony, towarzyszył temu wzrost postrzegania przez społeczność żydowską komunizmu i Armii Czerwonej jako głównego instrumentu ochrony w powyższej sytuacji. Towarzyszyła temu świadomość bolszewików, że przedstawiciele społeczności żydowskiej zantagonizowani z innymi mieszkaniami dawnego imperium rosyjskiego są skazani na lojalność wobec nowych władz. W efekcie, władze bolszewickie podjęły dwa typy działań wobec społeczności żydowskiej. Z jednej strony, tak jak w przypadku wielu inny podobnych grup, jeszcze w 1919 r. rozwiązano wszystkie etniczne i religijne organizacje żydowskie oraz skonfiskowano ich majątek. Jednocześnie członkowie społeczności żydowskiej, wykonujący w większości zawodowy objęte ograniczeniami w bolszewickiej Rosji, stali się bezrobotni i byli poddani presji pracy w przemyśle, rolnictwie lub urzędach państwowych. Z drugiej strony, władze bolszewickie promowały sekularną wersję kultury żydowskiej opartą o jidysz (m.in. rozwijano szkolnictwo w tym kierunku). Ponadto za pomocą szeregu działań (m.in. publikacje, programy edukacyjne oraz decyzje sądowe) zwalczano postawy antysemickie. W efekcie tego na przełomie lat 20. i 30. XX w. społeczność żydowska stanowiąca mniej 2% populacji Związku Sowieckiego stanowiła ponad 4% członków partii komunistycznej i ponad 10% studentów uczelni wyższej.
To właśnie w kontekście powyższych procesów w drugiej połowie lat 20. i na początku lat 30. XX w. ZSRS podjął działania, które sowiecka propaganda przedstawiała na arenie międzynarodowej jako dowód na to, że Związek Sowiecki jest pierwszym i jedynym państwem na świecie, w którym powołano jednostkę terytorialną stanowiącą namiastkę organizacji politycznej społeczności żydowskiej. Towarzyszyło temu posługiwanie się przez propagandę sowiecką sloganem „żydowskiej ojczyzny”.
W rzeczywistości jednak przyczyn podjętych działań, których kulminacją było powołania do życia Żydowskiego Obwodu Autonomicznego na Dalekim Wschodzie w 1934 r., było wiele i najważniejszą z nich nie wydaje się zaspokojenie oczekiwań społeczności żydowskiej w zakresie własnej organizacji terytorialnej. Wśród przyczyn wymienia się: (1) realizację stalinowskiej teorii narodowości, zakładającej, że każda grupa etniczna winna posiadać terytorialną reprezentację, co nie było cechą rozproszonej na terenach zachodniej Rosji społeczności żydowskiej; (2) potrzebę redukcji historycznie zakorzenionych napięć między mieszkańcami sowieckiej Białorusi, Ukrainy i Krymu a zamieszkującą w znaczącej liczbie tę część ZSRS społecznością żydowską (z tego też powodu zrezygnowano z pierwotnych działań na rzecz nadania autonomii społeczności żydowskiej na zachodzie Związku Sowieckiego); (3) chęć stworzenia miejsca realizacji – konkurencyjnej wobec skupionej na Palestynie – wersji (sowieckiego) syjonizmu, gdzie świecka kultura żydowska miała stworzyć warunki do rozwoju sowieckiego modelu obywatela (w tym przypadku pracującego w rolnictwie), co postrzegano za szczególnie ważne, zaważywszy na wcześniejsze ograniczenie możliwość wykonywania wielu zawodów wykonywanych przez społeczność żydowską; (4) pozyskanie środków i osób spośród światowej społeczności na rzecz realizacji programu osiedleń i rozwoju gospodarczego jednego z zacofanych regionów ZSRS (co do pewnego stopnia udało się w przypadku diaspory w Stanach Zjednoczonych czy Kanadzie); (5) pozyskanie poparcia dla Związku Radzieckiego wśród prosyjonistycznych elit w różnych państwach; (6) wzmocnienie potencjału obronnego ZSRS w regionie będącym od dawna przedmiotem rywalizacji Rosji z Chinami i Japonią czy (7) antysemityzm Stalina, który pragnął odsunąć członków społeczności żydowskiej od centrum politycznego Związku Radzieckiego, wysyłając ich na Daleką Północ.
Instytucjom powołanym do realizacji powyższego przedsięwzięcia nadano odpowiedni wymiar propagandowy. Powołanym jeszcze w połowie lat 20. XX w. organizacjom, których celem miało być realizowanie osadnictwa społeczności żydowskiej z myślą o działalności rolniczej – chodzi o Комитет по земельному устройству еврейских трудящихся (КОМЗЕТ – KOMZET) oraz Общество землеустройства еврейских трудящихся (ОЗЕТ – OZET), nadano – wyjątkowy jak na ZSRS – profil apolitycznego przedsięwzięcia zajmującego neutralne stanowisko wobec syjonizmu (w innych sytuacjach przedstawionego w ZSRS jako element imperialistycznego spisku).
To że jednym z rzeczywistych celów powołania Żydowskiego Okręgu Autonomicznego na Dalekim Wschodzie było rozładowanie historycznych napięć występujących na zachodnich terenach Związku Radzieckiego wskazuje zmiana pierwotnych planów w zakresie osadnictwa. W połowie lat 20. XX w. głównym kierunkiem żydowskiego osadnictwa w postaci kołchozów były tereny najgęściej zamieszkane przez tą społeczność, czyli zachodni Związek Sowiecki: Białoruś, Ukraina i Krym. W przypadku tych dwóch ostatnich terenów początkowo utworzono autonomiczne struktury społeczności żydowskiej i myślano wręcz o powołaniu Żydowskiej Republiki Sowieckiej. W związku jednak z konfliktami pojawiającymi się między społecznością żydowską a lokalnymi mieszkańcami zrezygnowano z tych planów. Już w 1928 r. zakazano dalszego osadnictwa żydowskiego w zachodniej części ZSRS i zezwolono na tego typu działalność tylko na Dalekim Wschodzie. Zaś w 1934 r. podjęto decyzję o podniesieniu rangi Żydowskiego Okręgu Autonomicznego na Dalekim Wschodzie do statusu autonomicznej republiki ze stolicą w mieście Birobidżan (leżącym między rzekami Bira i Bidżan).
Głównie propagandowy wymiar realizowanych na Dalekim Wschodzie działań podkreśla fakt ich porażki. Do czasu wybuchu II wojny światowej, mimo początkowego napływu kilkudziesięciu tysięcy żydowskich osadników, jedynie kilkanaście tysięcy z nich zdecydowało się pozostać na miejscu. Większość wyjechała i osiedliła się w większych ośrodkach miejskich ZSRS. Przyczyn powyższej porażki należy upatrywać m.in. w: (1) w wysoce niekorzystnych warunkach naturalnych w zakresie osadnictwa i uprawy roli na Dalekim Wschodzie; (2) ograniczonych możliwościach rozwoju zawodowego osób, które były przywiązane do zawodów miejskich i nie chciały się przekwalifikować; (3) ograniczonych zasobach państwa sowieckiego skierowanych na rozwój osadnictwa (mimo wygospodarowania pewnych zasobów były one nieproporcjonalnie mniejsze niż potrzeby), (4) likwidacja kierownictwa obwodu w ramach tzw. wielkiej czystki w latach 1936-1938 a także aresztowanie wielu członków społeczności żydowskiej; (5) rezygnacji w drugiej połowie lat 30. XX w. z rozwoju żydowskiej kultury w oparciu o jidysz, czego świadectwem było zamykanie szkół oraz synagog; (6) rozwiązaniu pod koniec lat 30. XX w. instytucji zajmujących się osadnictwem i organizacją życia przedstawicieli społeczności żydowskiej, (7) wzrastającym zapotrzebowaniem sowieckiego przemysłu na ręce do pracy.
Choć w trakcie II wojny światowej Związek Sowiecki nie prowadził kampanii propagandowej wymierzonej w społeczność żydowską, to podjął działania de facto w nią wymierzone. W pierwszym rzędzie dotyczy to przesiedlenia uchodźców napływających do Związku Radzieckiego z obszaru Polski objętego okupacją niemiecką. W 1939 r. przesiedlono ok. 80 tys. takich osób, w większości pochodzenia żydowskiego. Nie była to deportacja, więc przesiedleni trafiali do zwykłych miast i osad, nie zaś obozów przymusowej pracy. Równocześnie na zajętych terenach Polski NKWD prowadziła agresywne działania (aresztowanie i deportacje) wobec żydowskich przywódców religijnych oraz osób wykonujących zawody zakazane w modelu sowieckim.
Natomiast w pierwszych trzech latach po zakończeniu wojny (1946-1948) Związek Sowiecki ponownie przystąpił do propagandowego rozwoju Żydowskiego Obwodu Autonomicznego wyrażając zgodę na rozwój kultury w języku jidysz oraz otwarcie synagog, czemu towarzyszyła kolejna fala żydowskich osadników głównie z zachodniej części Związku Radzieckiego. Powołany w 1941 r. Żydowski Komitet Antyfaszystowski dokładał starań po wojnie na rzecz realizacji wspomnianego osadnictwa.
W pierwszych latach powojennych ZSRS popierał także dążenia społeczności żydowskiej na Bliskim Wschodzie do powołania własnego państwa, czego wyrazem było poparcie idei niepodległego Izraela z 1947 r. czy też bardzo wczesne uznanie formalnie niepodległości tego państwa w 1948 r. Związek Sowiecki miał początkowo upatrywać w powstaniu państwa izraelskiego na Bliskim Wschodzie nadziei na to, że będzie to jednostka polityczna oparta o społeczność żydowską o profilu lewicowym i zainteresowaną podważaniem wpływów Wielkiej Brytanii w tej części świata.
Na jak wątłych podstawach opierało się poparcie Związku Sowieckiego dla rozwoju Żydowskiego Obwodu Autonomicznego i Izraela pokazały dwa wydarzenia z lat 1948-1949 związane z ogłoszeniem niepodległości przez państwo izraelskie. Po tym jak w 1948 r. przyjazd pierwszej ambasador Izraela przy Związku Radzieckim Goldy Meir doprowadził do spontanicznego zgromadzenia w Moskwie 30 tys. członków społeczności żydowskich zainteresowanych wyjazdem do nowej ojczyzny (co przekształciło się w masową liczbą wniosków o zgodę na wyjazd do Izraela), władze sowieckie uznały syjonizm za zagrożenie dla bezpieczeństwa wewnętrznego. W rzeczywiści oznaczało to przerwanie rozwoju Żydowskiego Obwodu Autonomicznego (formalnie zachowanego), czego wyrazem było m.in. rozwiązanie w 1949 r. Żydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego. Drugim kluczowym procesem, mającym miejsce w 1949 r., było nawiązanie przez państwo izraelskie bliskiej współpracy ze Stanami Zjednoczonymi, co Związek Sowiecki uznał za zdradę. Skutkiem tego był antyizraelski zwrot w polityce sowieckiej.
Wyrazem powyższych zmian oraz – jak się wydaje – antysemickiego nastawienia samego Józefa Stalina były kolejne antysemickie kampanie propagandowe. W pierwszym rzędzie były to działania przeprowadzone w latach 1948-1952 na rzecz zlikwidowania żydowskich instytucji w nominalnym Żydowskim Obwodzie Autonomicznym, co skutkowało odwróceniem trendu z pierwszych lat powojennych i stopniowym opuszczaniem przez społeczność żydowską tej części ZSRS. Po drugie, przybrało to formę procesów pokazowych. Pierwszy z nich został zrealizowany na polecenie Stalina w latach 1950-1952 nie w samym ZSRS, ale w państwie satelickim, jakim wówczas była Czechosłowacja. Następnie od 1952 r. kampanię antysemicką prowadzono także w samym ZSRS i innych państwach komunistycznych. Apogeum tej kampanii nastąpiło w latach 1952-1953, kiedy to w Związku Radzieckim oskarżono grupę kremlowskich lekarzy pochodzenia żydowskiego o udział w spisku zorganizowanym przez wywiad brytyjski i amerykański oraz organizacje nacjonalistyczne i burżuazyjne. Dopiero śmierć Stalina i zdobycie władzy przez Berię doprowadził do zatrzymania antysemickiej nagonki i rehabilitacji ofiar (w tym lekarzy). Nie zmienia to jednak faktu, że do końca lat 80. XX w. KGB nie przyjmowało do pracy przedstawicieli społeczności żydowskiej oraz w otaczającym świecie widziało spiski syjonistów.
Podsumowanie
Charakter propagandy sowieckiej służącej ukrywaniu własnej odpowiedzialności za zbrodnię katyńską ulegał modyfikacji wraz ze zmianą okoliczności. Na początku przybrał on formę kłamstwa o braku informacji na temat losów polskich oficerów lub ich ucieczce z ZSRS. Po ujawnieniu grobów Związek Sowiecki przerzucił odpowiedzialność na swojego głównego wroga, tj. hitlerowskie Niemcy. Przykład Polski, wskazującej na potrzebę przeprowadzenia rzetelnego dochodzenia, pokazuje, że ZSRS uznawał każde państwo przypisujące mu odpowiedzialność lub domagające się rzetelnego wyjaśnienia zbrodni za swojego wroga i sojusznika Niemiec. Skuteczność takiej propagandy nie byłaby możliwa, gdyby nie milcząca postawa (a czasem wręcz powielanie sowieckiego stanowiska) władz Wielkiej Brytanii i USA. Tam gdzie decyzje podejmowali eksperci zagraniczni – jak w przypadku trybunału norymberskiego – ZSRS ponosił porażki w legitymizowaniu swojej propagandy.
Poszukiwanie przez USA na początku lat 50. XX w. prawdy o zbrodni katyńskiej spowodowało, że to USA awansowały na główny przedmiot propagandy ws. zbrodni katyńskiej, czemu towarzyszyła kampania oszczerstw wobec członków komisji Maddena. Wreszcie w sytuacji normalizacji relacji Wschód-Zachód na przełomie lat 60. i 70. XX w. Związek Sowiecki utwierdzał narrację na temat Katynia jako miejsce zbrodni hitlerowskich poprzez budowę pomnika w miejscowości o podobnej nazwie co Katyń (Chatyń), którą rzeczywiście zniszczyli Niemcy.
Kształt sowieckiej propagandy wobec społeczności żydowskiej od samego początku wynikał z celów polityki krajowej oraz zagranicznej, nie zaś z chęci wspierania tej grupy. Z jednej strony, kiedy władzom ZSRS zależało na pozyskaniu poparcia lokalnej społeczności żydowskiej lub zagranicy, to prowadziły one przychylną tej grupie politykę. Tak było na przełomie lat 20. i 30. XX w., gdy chciano uczynić ze społeczności żydowskiej jedną z „normalnych” grup narodowych Związku Sowieckiego oraz wykorzystać do jej osiedlenia w Żydowskim Obwodzie Autonomicznym zagraniczne środki oraz osadników. Podobnie było po inwazji hitlerowskich Niemiec na ZSRS, kiedy powołano Żydowski Komitet Antyfaszystowski w celu mobilizowania zagranicznego poparcia na rzecz sowieckiego wysiłku wojennego. Identyczna sytuacja miała miejsce po zakończeniu II wojny światowej, kiedy wsparcie dla Żydowskiego Obwodu Autonomicznego i Izraela miało służyć umacnianiu relacji z państwem, którego powstanie na Bliskim Wschodzie służyć winno osłabianiu wpływów Zachodu w tej części świata. Z drugiej strony, kiedy Związek Sowiecki uznawał społeczność żydowską za zagrożenie w kraju lub dla swoich interesów międzynarodowych, to władze sowieckie prowadziły wobec tej grupy wrogą politykę. Uznanie w drugiej połowie lat 30. XX w. za zagrożenie dotychczasowych elit sowieckich, w tym żydowskich, skutkowało tzw. wielką czystką, która dotknęła także społeczność żydowską. W 1939 r. także uchodźcy żydowscy z terenów Polski okupowanych przez hitlerowskie Niemcy byli postrzegani jako potencjalne zagrożenie i zostali przesiedleni. Wreszcie zainteresowanie społeczności żydowskiej wyjazdem do nowo powstałego państwa Izrael uznano za nielojalność wobec Związku Sowieckiego, podobnie uznano za zagrożenie gotowość Izraela do pogłębiania relacji ze Stanami Zjednoczonymi.