POLSKIE CMENTARZE W ZAMBII – STAN NA MARZEC 2017 R.

Fotorelacja autorstwa Judyty Machnickiej

Mała Polska

Zambia to piękny kraj położony w południowo–wschodniej Afryce. Klimat podrównikowy suchy z dwiema porami roku: deszczową i suchą nie jest bardzo uciążliwy dla ludności pochodzenia Polskiego.

Zieleń wypełniająca każdy skrawek ziemi w porze deszczowej i cudowne, różnej wielkości wodospady usytuowane w kilkunastu miejscach kraju sprawiają, że tutaj można poczuć się jak w Raju.

Zapewne właśnie tak czuła się Polska ludność, która przybyła z Syberii. Dla nich był to raj, jednak nie ze względu na pogodę, zieleń, czy wodospady. Po okropnych przejściach związanych z wojną, grabieżami, wywózką z kraju, właśnie tutaj – na Czarnym Lądzie, wśród lokalnej ludności, rozpoczęło się ich nowe życie. Powstały polskie szkoły, harcerstwo, teatr. W końcu poczuli się znów wolni.

17 września 1939 roku na Polskę najechała Armia Czerwona. W latach 1940-41 nastąpiły cztery wielkie deportacje Polaków na Syberię. Pierwsza z nich odbyła się w nocy z 9 na 10 lutego 1940 roku, potem kolejne: z 12/13 kwietnia 1940 r., z 28/29 czerwca 1940 r. i ostatnia – w maju 1941 r.

Po wybuchu wojny między ZSRR a Niemcami sytuacja polityczna zmieniła się, dzięki czemu doszło do podpisania układu Sikorski–Majski, na mocy którego, na wschodzie ZSRS powstała Armia Polska pod dowództwem gen. Władysława Andersa. Ogłoszono również „amnestię”, na mocy której do wojska przyłączyła się Polska ludność cywilna.

W 1942 roku gen. Anders wyprowadził z ZSRR do Iranu ok 115 tys. osób. Cywile zostali potem rozmieszczenie w różnych częściach Imperium Brytyjskiego, część z nich właśnie w Afryce Wschodniej. Na dzień 3 grudnia 1944 roku było tam 18 295 osób, w Rodezji Północnej – 2 894, z czego 401 osób stanowili mężczyźni, 1 341 – kobiety, i 151 – dzieci i młodzież.

Ówczesna Rodezja Północna to obecna Zambia. Jest ona niepodległym państwem od 24 października 1964 roku. W tym kraju znajdowało się kilka osiedli w których mieszkali Polacy.

Cmentarz Abercorn (Mbala)

W północnej części Zambii, niedaleko jeziora Tanganika, znajduje się miejscowość o nazwie Mbala. Przed rokiem 1964, kiedy Zambia stała się niepodległym państwem, miejsce to należało do Rodezji Północnej i nazywane było Abercorn. Tutaj było jedno z kilku osiedli zamieszkałych przez Polaków. Osiedle to nazywane było „The Little Poland”. Mieszkańcy obecnej Mbali nadal tak nazywają tą część miasteczka i pobliską drogę.

The Little Poland Road (przez kilkaset metrów utwardzona, ładna droga, potem – piaszczysta i dziurawa)

The Little Poland Road prowadzi do miejsca, gdzie nadal można zobaczyć pozostałości (fundamenty) domu w którym mieszkali Polacy.

Pozostałości po budynku, który kiedyś zamieszkały był przez Polaków.

W odległości kilku kilometrów od osiedla, w buszu zarośniętym wysoką trawą i krzakami, znajduje się cmentarz. Otoczony jest ceglanym, rozpadającym się murem z dwiema bramami. Na cmentarzu są głównie nagrobki angielskie i polskie, ale można też znaleźć nazwiska pobliskiej ludności. Na cmentarzu Abercorn jest około 18 polskich grobów. Widać, że niedawno były one odrestaurowane – wybiałkowane kamienie z metalowymi krzyżami, a na nich czarne napisy z polskimi nazwiskami.

Brama wejściowa na cmentarz.

Niestety cmentarz jest bardzo zarośnięty wysokimi trawami i krzewami, do części nagrobków nie ma dostępu.

Za wysokimi trawami widać ceglany mur otaczający cmentarz.

Zarośnięty krzyż przy jednej z bram prowadzących na cmentarz.

Wybiałkowane nagrobki Polaków przybyłych z Syberii do Abercorn.

Na cmentarzu na bieżąco powinna być koszona trawa i wyrywane chaszcze.

1. Eleonora Witkowska, 20.02.1913r. – 23.08.1945r.
2. Władysława Kisielewska, 13.12.?r. – ?.08.1944r.
3. Aleksander Słomczyński, 12.09.1900r. – ?.06.1944r.
4. Józefa Sankiewicz, 13.04.1886r. – 04.06.1947r.
5. Antoni Rajzerowicz, 29.08.1895r. – 14.05.1944r.
6. Bolesława Mass, 28.?.1900r. – 10.?.1947r.
7. Maria Nijander, 03.01.1910r. – 19.04.1944r.
8. Jan Żukowski, 01.04.1887r. – 07.05.1946r.
9. Stefan Szozdowski, 13.11.1900r. – 01.11.1943r.
10. NN
11. NN
12. NN
13. NN
14. Enia Gryguc, 19.01.?r. – 21.01.1948r.
15. NN
16. Jadwiga Woźniak, ?.03.1922r. – 29.12.1947r.
17. Leon Kropiolnicki, 08.05.1874r. – 15.06.1946r.
18. Helena Sówka, 15.02.1938r. – 04.07.1945r. Anna Rachwał, 1908r. – 1944r.

Kisielnicka Władysława, ur. ?, zm. 1944r.

Rajzerowicz Antoni, ur.29.08.1895r.- zm. 14.05.1944r.

Mass Bolesława, ur. 1900r. – zm. 1947r.

Słomczyński Aleksander, ur. 12 IX 1900r. – zm. _ VI 1944

Woźniak Jadwiga, ur. _III 1922r. – zm.29 XII 1947r .

Sówka Helena, ur. 15.02.1938r. – zm. 04.07.1945r.

Sankiewicz Józefa, ur. 3 IV 1886r. – zm. 4 VI 1947r.

Kropielonicki Leon, ur. 8 V 1874r. – zm. 15 VI 1946r.

Witkowska Eleonora, 20 II 1913r. – zm. 23 VIII 1945r.

Grycuc Enia, ur. 19 I __ – zm. 21 I 1948r.

Nijander Maria, ur.03.01.1910r. – zm. 19.04.1944r.

Żukowski Jan, 01.04.1887r. – zm. 07.05.1946r.

Kolejnym miejscem w Mbali ważnym dla Polaków jest pomnik z symbolem orła wyrytym na kamieniu z napisami „HONOR I OJCZYZNA”. Pomnik mieści się w środku pola, nieopodal budynku zamieszkałego przez tubylców. Odrestaurowany został w 2015 roku.

Pomnik najprawdopodobniej wykonany przez Polaków zamieszkałych w osiedlu The Little Poland.

Bwana Mkubwa

 

Nieopodal Ndoli – jednego z większych miast w Zambii, położonego w prowincji Cooperbelt (tzw. pas miedzionośny) wśród kopalń miedzi znajdowało się kolejne osiedle zamieszkałe przez ludność polską przybyłą z Syberii.

Znaczącym miejscem w Bwana Mkubwa jest ogromny pomnik Orła Białego, który znajduje się w miejscu, w którym mieściło się wejście do osiedla.

Pomnik z Godłem Polskim w Bwana Mkubwa

W centralnym miejscu znajduje się biały orzeł na czerwonym tle oraz napis: „BÓG, HONOR, OJCZYZNA”. Orzeł ma na głowie złota koronę, złote szpony i na złoto pomalowane gwiazdki na obu skrzydłach (!)….

Po obu stronach orła ułożone są kamienne płyty w kolorach białym i czerwonym. Płyty powinny symbolizować dwie flagi polskie, natomiast kolory rozłożone są symetrycznie, co powoduje, że po prawej stronie orła jest flaga Polski, natomiast po jego lewej stronie: flaga Indonezji.

W bocznych częściach umieszczone są tabliczki z napisami upamiętniającymi wydarzenie historyczne, które miało miejsce w pierwszej połowie XX w. Napisy są w języku polskim i w języku angielskim.

Biało-czerwone, kamienne płyty po prawej i po lewej stronie orła.

Tabliczka upamiętniająca w języku angielskim.

Tabliczka upamiętniająca w języku polskim.

Kilkaset metrów od pomnika, nieopodal kopalń miedzi, przechodząc przez kamieniste tereny i pola kukurydzy dociera się do cmentarza. Na początku przeznaczony on był dla angielskiej ludności, potem wyznaczono cztery kwatery dla zmarłych tam Polaków. Według wcześniejszych spisów na cmentarzu powinno znajdować się 47 polskich nagrobków. Niestety są one bardzo zniszczone, a tabliczki z nazwiskami są nieczytelne, co powoduje, że bardzo trudno je zidentyfikować.

Droga prowadząca do cmentarza z polskimi nagrobkami, Bwana Mkubwa.

Cmentarz Bwana Mkubwa

Cmentarz w Bwana Mkubwa, Zambia.

Duża liczba nagrobków jest w bardzo złym stanie.

1.  Aleksander Tarchalski, 1898r. – 1949r. (38)

2.   Aniela Kuriata, 1887r. – 1945r. (28)

3.   Anna Boltralik, 1875r. – 1946r.

4.   Anna Głowaczewska, 1907r. – 1940r.

5.   Barbara Capko, 1905r. – 1944r. (35)

6.    Bogumiła Garlicka, 1945r. – 1945r.

7.    Bolesław Łabędzki, zm. 1943r.

8.    Bronisław Czarkowski, 1895r. – 1948r. (37)

9.     Czarna Stefania, 1932r. – 1943r.

10.   Elżbieta Tochur, 1873r. – 1944r.

11.   Franciszek Posłuszny, 1932r. – 1943r.

12.   Helena Karpińska, 1867r. – 1944r.

13.   Janina Zamer, zm.1946r.

14.   Jerzy Zynel, 1946r. – 1946r.

15.   Józef Normberg, 1912r. – 1943r.

16.   Józef Szymański, 1878r. – 1945r.

17.   Józefa Miszkowska, zm.1941r.

18.   Julia Bielmacz, 1880r. – 1943r.

19.   Julia Orgacka, 1944r. – 1945r.

20.   Julian Stefan Orgacki, zm. 1947r.

21.   Kajetan Zarczyński, 1885r. – 1942r.

22.   Katarzyna Bednarczyk, 1920r. – 1947r. (41)

23.   Katarzyna Stępień, 1893r. – 1944r. (15)

24.   Maria Bilińska, ur. 1882 r., zm. 1948 r.

25.   Maria Jeleniewicz, 1912r. – 1946r.(26)

26.   Maria Mandziej, zm. 1947r.

27.   Maria Miedler, zm. 1941 (?) r.(14)

28.   Michał Dron, ur. 1889 r., zm. 1943 r.

29.   Mieczysław Filipczak, 1933r. – 1944r.(22)

30.  Nikodem Kotowicz, 1877r. – 1944 r.

31.  Piotr Jakieła, 1883r. – 1947 r. (44)

32.  Stanisław Dzierwanowski, 1943 r. – 1944r.

33.  Stanisław Moskala, 1866 r. – 1948 r.

34.  Stanisław Wacek, zm. 1947 r.

35.  Stanisław Wojdaszko, ur. 1944 r., zm. 1945 r.

36.  Stefan Dajczak, 1899r. – 1948 r. (39)

37.  Teresa Dudojć, 1933r. – 1945r.(29)

38.  Weronika Krzysztofowicz, 1913r.1945r.(30)

39.  Weronika Mączka, 1928r. – 1943r.(2)

40.  Wiktor Jałowiecki, ur. 1880 r., zm. 1944 r.

41.  Wincenty Kuczyński, ur. 1905 r., zm. 1945 r.

42.  Władysław Macala, ur. 1912 r., zm. 1943 r.

43.  Władysław Marczyński, ur. 1882 r., zm. 1947 r.

44.  Zofia Jabłońska, 1946 r. – 1946r.(25)

45.  Zofia Kosewska, ur. 1905 r., zm. 1945 r.

Nagrobek z napisem trudnym do odczytania, imię i nazwisko nie pasuje do nazwisk z listy podanej przez archiwum Sybiraków we Wrocławiu.

Bednarczyk Katarzyna, ur. 03.09.1920r. – zm. 27.07.1947r.

Jakieła Piotr, ur. 05.08.1883r. – zm. 03.02.1947r.

Mączka Weronika, ur.12.02.1928r. – zm.24.11.1943r.

Dajczak Szczepan, ur.10.06.1899r.- zm.15.11(?).1948r.
Jabłońska Zofia, ur.08.05.1943r.- zm. 12.1946r.

Od lewej: Tarchalski Aleksander, Czarkowski Bronisław

Tarchalski Aleksander, ur.1898r.-zm.1948r.                                           Czarkowski Bronisław, ur.1895r.- zm.1948r.

Jeleniewicz Maria, ur.1912r. – zm.1946r.

Od prawej: Kuriata Aniela, Dudojć Teresa, Krzysztofowicz Weronika

Kuriata Aniela, ur.12.05.1887r. – zm.21.12.1945r.

Dudojć Teresa, ur.13.10.1933r. – zm.11.12.1945r.

Krzysztofowicz Weronika, ur.1913r. – zm.11.11.1945r.

Capko Barbara, ur.27.05.1903r. – zm.16.08.1945r.

Filipczak Mieczysław, ur.1933r. – zm.1944r

Stępień Katarzyna, ur.05.03.1893r. – zm.20.10.1944r.

Międler Maria, ur.06.01.1888r. – zm.26.10.1944r.

Rzędy bezimiennych nagrobków

Cmentarz w Lusace (Aylmer May Cementary, Rhodes Park)

 

Lusaka jest stolicą Zambii, najszybciej rozwijającym się miastem położonym w południowo-środkowej części Zambii. Cmentarz znajduje się w samym centrum miasta, nieopodal Kościoła St. Ignacias. Podzielony jest na kilka sekcji: angielską, afrykańską, rzymsko-katolicką, żydowską, hindu, muzułmańską, euro-afrykańską i dziecięcą. Na cmentarzu znajduje się kaplica nagrobna rodziny Murray.

Tablica umieszczona przy wejściu na cmentarz

Polacy zmarli podczas pobytu w polskim osiedlu są pochowani głównie w części rzymsko-katolickiej. Polskie groby są w wykonane w różnym stylu. Na większości z nich umieszczona jest biała, marmurowa, trójkątna tabliczka na której umieszczone jest godło RP. Na niewielu grobach jest widoczne nazwisko i imię zmarłego. Z danych zebranych na cmentarzu można się jednak dowiedzieć, że w tym miejscu zostało pochowanych ok. 70 Polaków.

Polskie groby oznaczone trójkątną, marmurową tabliczką z godłem.

Bertolt Merwin, ur.1879r. – zm.11.01.1946r.

Od lewej na dole: Miller Margaret Theodora, Krzesiński Edmund, Lang Maria, Lang Krzesińska Maria, u góry: Ślusarewicz Konstanty i Ślusarewicz Helena

Krzesiński Edmund, ur.6.01.1900 r. – zm.2.07.1984 r.

^{Lang Maria, zm.3.11.1968r.}

Lang Krzesińska Maria, ur.4.07.1914r. – zm.21.02.1975r.

Helena Ślusarewicz z Majewskich, ur. 15.08.1904r. – zm.22.02.1974r.; Konstanty Ślusarewicz, ur.15.11.1893r. – zm.12.021973r.

Dutkowski Stanisław, ur.25.10.1899r. – zm.29.11.1971r.; Wiśniewski Wiktor, ur.23.12.1903r. – zm.27.01.1972r.; Wiśniewska Maria z Zawadzkich, ur.8.07.1906r. – zm. 10.01.1970r.

Lucy C. Kwitkowska, ur. 1945r. – zm. 1958r.
Maria Puklicz, ur.1900r. – zm.29.12.1946r.

Tokarczyk Dorota, ur.23.09.1923r. – zm.31.12.1949r.

Krzysztof Jakubowicz, ur.30.03.1891r. – zm.23.08.1949r.

Waszkiewicz Stanisława, ur.1906r. – zm.19.11.1945r.

Czerniecki Jan, ur.1846r. – zm.30.?.1947r.

Jan Dułak, ur. lub zm. 1.02.1946r.

Wojciech Paduchowski, ur.1901r. – zm.12.01.1946r.

Gaszewska John, zm.26.02.1950r.

Julia Posłuszna, ur.22.12.1928r. – zm.29.03.1948r.

Robert Bukowski, ur.17.04.1949r. – zm.3.06.1951r.

Zbysio Bojar, ur. 3.04.1948r. – zm. 30.06.1948r.

Józefa Majewska, ur.15.06.1910r. – zm.28.02.1948r.

Adam Bukowski, ur.1.02.1910r. – zm.12.09.1975r.

Od lewej: Stanislav Packo, 1.03.1943r.; Jerzy Szelpuk, zm.19.02.1943r.

Walerian Łopatto, wg informacji zawartych w Wikipedii, był polskim urzędnikiem konsularnym. Z informacji tam zawartych wynika, że urodził się 9 lutego 1888 roku w Kamyszłowie, natomiast zmarł w 1952 roku w Paryżu. Podczas pobytu na cmentarzu w Lusace znalazłam jego grób, imię i nazwisko oraz data urodzenia się zgadzają. Na tabliczce widnieje również napis konsul RP. Podana jest jednak inna data śmierci. Ciekawe jest również, że to nazwisko nie pojawia się w spisie osób pochowanych na tym cmentarzu.

Walerian Łopatto, ur.9.02.1888r. – zm. 31.12.1948r.

Więcej informacji znaleźć można m.in na.:

http://www.polskiecmentarzewafryce.up.krakow.pl/home

http://kresy-siberia.org/afryka/?page_id=20&lang=pl

http://nowahistoria.interia.pl/polska-walczaca/news-afryka-byla-najblizej-polski-uratowani-zeslancy-z-syberii-tr,nId,1954154